100 ciekawostek o Majach
Majowie przez jakiś czas pełnili rolę jednej z najwspanialszych cywilizacji Ameryki przedkolumbijskiej. Gdyby próbować opisać ich funkcję w „Nowym Świecie” poprzez odniesienie do sytuacji w Europie, można by powiedzieć, że byli oni dla Nowego Świata tym, kim Grecy byli dla Europejczyków.
Chociaż cywilizacja ta nie rozwijała się w kompletnym odseparowaniu od innych kultur – jej osiągnięcia mają swoje źródła także poza cywilizacją Majów – to postęp w architekturze monumentalnej, piśmie hieroglificznym oraz w precyzyjnej rachubie czasu (kogo nie wystraszył kiedyś słynny Kalendarz Majów), następował ze względu a dokonania tego właśnie, a nie innego ludu.
Ludu, którego osiągnięcia przyćmiewa największa zagadka i sekret Majów, czyli to, co spowodowało upadek tak wybitnej cywilizacji. Kim byli Majowie, by z tak spektakularnej cywilizacji przemienić się w lud, który żyje w skromnych i ubogich wioskach?
1. Rozkwit cywilizacji Majów przypadał na okres I tysiąclecia n. e.
2. Gwałtowny upadek cywilizacji majów przypadł z kolei na wiek IX. Upadek ten miał w sobie coś z apokalipsy. Ośrodki religijne Majów zniknęły, miasta opustoszały, a także „wyparowały” stele (kamienne płyty), na których Majowie utrwalali ważne dla siebie daty i święta.
3. Chociaż cywilizacja Majów bez wątpienia była spektakularna, to mówienie o niej w kategoriach „imperium” jest lekką przesadą, nie mającą swojego umocowania w historii – Majowie mieli strukturę władzy, która potrafiła „zebrać” i organizować ze sobą kilka lokalnych grup, ale trudno mówić o władzy, która organizowałaby i zarządzała całym ich dorobkiem.
4. Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo.
5. Przyczyny upadku cywilizacji Majów mogą być różne: załamanie gospodarcze, które spowodowało brak pożywienia oraz to, że wiele ludzi umarło z głodu, epidemia (np. febry), rewolucja społeczna (np. bratobójcza wojna), trzęsienia ziemi, wtargnięcia morza w głąb lądu, czy nawet po prostu to, że nagle w cywilizacji Majów zabrakło kobiet i nie pojawiały się nowe dzieci.
6. Zwolennikiem pierwszej z hipotez był Sylvanus Morley – wybitny badacz cywilizacji Majów w okresie międzywojennym.
7. Prawdą na pewno jest to, że sytuacja Majów nigdy nie należała do szczególnie stabilnych, bo miasta-państwa, w których mieszkali, rywalizowały ze sobą, przez co nie mogli oni stworzyć jednolitego państwa, co podkreślone jest w punkcje 3.
8. Podstawową jednostką społeczną w systemie społecznym Majów był klan.
9. Wśród ich struktury społecznej wyodrębnić można było także wojowników, wolnych posiadaczy ziemskich, kapłanów, dowódców wojskowych oraz arystokrację, która przewodziła klanom.
10. Majowie trudnili się głównie następującymi zajęciami: uprawą roli oraz wysoko rozwiniętym rzemiosłem. Rozwinęli oni także handel.
11. Handlowali głównie solą, materiałami, niewolnikami i produktami rolnymi.
12. Majowie nie znali hodowli zwierząt.
13. Uprawiali głównie kukurydzę i bób.
14. Bogów, w których wierzyli Majowie uosabiały siły przyrody.
15. Majowie postrzegali świat dualistycznie, wierząc w odrębne od siebie dobro i zło, a także walkę pomiędzy tymi dwoma odrębnymi elementami we wszechświecie.
16. By zyskać przychylność bogów Majowie korzystali czasem z dramatycznych praktyk, takich jak ofiary z ludzi.
17. Majowie wierzyli w życie pozagrobowe.
18. Majowie w rolnictwie stosowali metodę upraw, którą wykorzystano też w starożytnym Egipcie, w czasach jego rozkwitu – metodę irygcyjno-ogrodową.
19. Metoda ta pozwoliła im miejsca bagienne i nieurodzajne przekształcić w kwitnące ogrody.
20. W związku z powyższym faktem teza, zakładająca, że cywilizacja Majów upadła, w wyniku nieumiejętnego, topornego wręcz podchodzenia do upraw, jest raczej mało prawdopodobna. Majowie nie byli „po prostu” rolnikami, byli to rolnicy doskonali.
21. Arystokracja w kulturze Majów była wykształcona, ludzie, którzy nie należeli do te grupy, nie byli szczególnie wtajemniczeni w to, jak funkcjonuje ich własna kultura.
22. Zadania tych, którzy nie należeli do arystokracji, polegały między innymi na produkcji żywności, która zapewniała wszystkim podstawy materialnej egzystencji.
23. Arystokracja uczestniczyła w życiu religijnym aktywnie i na co dzień, ci z kolei, którzy pracowali na roli, mieli kontakt z obrzędami religijnymi, przeprowadzanymi na większą skalę, jedynie „od święta”.
24. Podstawę pożywienia Majów stanowiła kukurydza, fasola i różne odmiany dyni.
25. Kukurydzę spożywano jednak najczęściej.
26. Kukurydzy „poświęceni” też byli niektórzy bogowie tej kultury.
27. Kukurydzę przyrządzano wówczas na kilka sposobów. Spożywać można było na przykład atole (papka przypominająca naszą owsiankę, dodawano do niej kawałki owoców), posol (ciasto w stanie półpłynnym), tamale (warzywny, niekiedy mięsny gulasz), tortillas (cienkie placki pieczone na rozgrzanych kamieniach).
28. Majowie uprawiali także drzewa kakaowe i przyrządzali czekoladę do picia.
29. Czekolada w formie płynnej nazywana była „napojem królewskim”, ponieważ napój ten spożywała tylko arystokracja.
30. Ziarnami kakaowców płacić można było na lokalnych targach Majów.
31. Płacić można było także odłamkami jadeitu – kamienia, który był jednym z najbardziej cenionych przez Majów kamieni.
32. Jadeit ceniono na tyle, że wkładano ten kamień do grobów zmarłych.
33. Bogatym Majom szykowano maski z jadeitu (pośmiertne). Miały im one zapewnić „wieczną twarz”.
34. Majowie uprawiali drzewo chickle (soczyniec), którego sok wykorzystywany jest obecnie do produkcji gumy do żucia.
35. Majowie uprawiali jednak to drzewo wyłącznie dla smacznych owoców.
36. Wydatny nos uchodził w cywilizacji Majów za wyraz arystokratycznej urody.
37. Majowie nie potrafili wytapiać i przetwarzać żelaza, doskonale obrabiali jednak kamień.
38. Na ich terenach nie było także złóż złota czy miedzi, do których mieli dostęp np. Aztekowie.
39. Złoto Majowie czasem importowali, głównie po to, by wytarzać przedmioty kultu religijnego, poza tym jednak nie używali metali.
40. Broń produkowali głównie z krzemienia i obsydianu – krystalicznego szkliwa pochodzenia wulkanicznego.
41. Majowie nie znali koła.
42. Tym, co służyło im do przemieszczania się na większe odległości, była żegluga.
43. Zdolności żeglarskie Majów zyskały ponoć aprobatę Krzysztofa Kolumba.
44. Dla majów ważne były wygląd i moda. Kobiety nosiły liczne ozdoby oraz barwne i jaskrawe stroje. Mężczyźni malowali swoje ciała, a po zwarciu małżeństwa porywali ciało tatuażami.
45. Majowie krępowali dzieciom czaszki, by nadać ich głowom podłużny, przypominający kolbę kukurydzy kształt.
46. Wyznacznikiem urody dla Majów był ponoć zez.
47. Arystokracja Majów dbała ponoć o zęby, jak tylko mogła, a także ozdabiała uzębienie kawałkami kamieni szlachetnych.
48. Majowie wywoływali ponoć zeza celowo, zawieszając przed czami małego dziecka ruchomą zabawkę. Zabawka ta przyciągała uwagę, ale także psuła wzrok.
49. Niektórzy z badaczy kultury Majów sądzą, że ich architektura przynosi im większą sławę i powód do dumy, niż całe złoto i skarby innych kultur.
50. Największe budowle wznoszono na północnym, nizinnym terenie należącym do cywilizacji Majów.
51. Majowie budowali piramidy, na których szczycie stawili świątynie. Stawiali jednak także wolno stojące ośrodki kultu.
52. Jednym z elementów takich ośrodków były boiska do gry w piłkę. Była to gra „obrzędowa”.
53. Prostokątne budowle o przeznaczeniu ceremonialnym Hiszpanie nazwali „pałacami”.
54. Inne z mylnych nazw nadanych budowlom Majów przez konkwistadorów to na przykład: „Pałac Gubernatora”, „Zamek”, „Akropol”, „Klasztor Żeński”, „Dom Czarnoksiężnika”, „Gołębnik” albo „Plac Handlowy”. Nazwy te chociaż dla Europejczyków brzmiały „swojsko”, w rzeczywistości niewiele miały wspólnego z przeznaczeniem budynków stawianych przez Majów.
55. Budowle murowane wnoszono jedynie w celach ceremonialnych i sakralnych. Nawet arystokracja Majów mieszkała obok tego rodzaju budowli, w domach stawianych przy użyciu gliny i trzcin.
56. Majowie nie planowali ponoć planu budowy dokładnie, stawiając budynki bezładnie i bezplanowo. Jakimś jednak cudem potrafili budować imponujące miasta.
57. W budowlach sakralnych Majów trudno byłoby mieszkać, nawet gdyby chciano – pomieszczenia w nich były ponoć niewygodne i ciasne.
58. Masywność murów budowli Majów przewyższała wielkość pomieszczeń.
59. Podstawowym surowcem budowlanym Majów był wapień. To surowiec miękki i łatwy w obróbce.
60. Pomiędzy budynkami stawiano wapienne płyty pokryte płaskorzeźbami i hieroglifami.
61. Aż do lat dziewięćdziesiątych XX wieku pismo starożytnych Majów było dla badaczy -archeologów i epigrafów – wyzwaniem.
62. Patron pisarzy w kulturze majów przedstawiany jest jako wyjec – gatunek amerykańskiej małpy. Na obrazach z jego podobiznami z zapałem kreśli on hieroglify.
63. Majowie fascynowali się astronomią, a także rachubami czasu.
64. Kalendarz Majów, składający się z 360 dni, nazywał się Haab. Dodatkowo stworzyli oni kalendarz z pięcioma dniami, które uważali za pechowe. Ten „pechowy” kalendarz nazwali Uayeb.
65. Majowie obserwowali niebo gołym okiem – nie zali soczewek.
66. Potrafili za to doskonale dostosować wznoszone budowle do obserwacji nieba. Wznosili oni budowle zorientowane według kierunków świata, których elementy, na przykład okna, ostro zakończone szczyty czy narożniki, pozwalały wyznaczać na nieboskłonie pozycje wschodów i zachodów ciał niebieskich.
67. Majowie wierzyli, że tak los społeczeństw, jak i poszczególnych jednostek zależny jest od ruchu ciał niebieskich.
68. W związku z tym przywiązywali ogromną wagę do dnia narodzin – z układu niebieskich konstelacji starali się wyczytać, jakie życie i osobowość może posiadać dana osoba.
69. Posiadali oni rytualny kalendarz, zwany Izolkin.
70. Majowie ponoć nieustannie przeczuwali apokalipsę. Żyli w nieustannej obawie przed końcem świata.
71. Strach taki powodowało przekonanie o istnieniu wielości światów, które cyklicznie powstają, rozkwitają, by potem gwałtownie upaść. Ich myślenie cechował fatalizm.
72. Sądzili oni, że przed światem, w którym oni sami istnieli, istniały cztery inne.
73. Dzień „upadku” świata Majowie wyliczyli skrupulatnie – upadek tego świata nastąpić miał 24 grudnia 2011 roku.
74. Niebo Majowie uznawali za „cętkowaną skórę boskiego Jaguara”.
75. Podobnie specyficzne było ich rozumienie Ziemi. Sądzili oni, że Ziemia jest płaska, w formie kwadratu, którego narożniki wskazują 4 główne kierunki. Każdy z tych narożników miał inną barwę. Czerwona przypisywana była wschodowi, biała północy, czarna reprezentowała zachód, a żółta południe. Zieleń z kolei to kolor centrum.
76. Świat w takiej formie spoczywał według Majów na grzbiecie gigantycznego krokodyla, który pływał po jeziorze, na którym z kolei rosły lilie wodne.
77. Majowie uważali, że świat zagrożony jest nie tylko w momencie jego kalendarzowego upadku, ale także podczas pojawiających się co roku, wspomnianych wcześniej, pięciu feralnych dni. Były to „Straszliwie Dni Uayeb”.
78. By zapobiec katastrofie podczas tych pechowych dni Majowie składali bogom jakąś krwawą ofiarę.
79. Majowie nie zawsze składali ofiary z ludzi (choć często w popkulturze tak są przedstawiani). Równie chętnie, jeśli nie chętniej, poświęcali oni zwierzęta. Jednak jeśli już, zdaniem Majów, musiało dojść do ofiary z ludzi, to często wybierali na poświęcenie osoby porzucone czy osierocone (co chyba miało w ich ocenie być nieco bardziej „humanitarne”, niż poświęcanie osób posiadających rodziny i bliskich).
80. To następcy Majów – Toltekowie i Aztekowie – zaczęli dopiero składać ofiary w setkach tysięcy ludzi.
81. Majowie czcili wielu Bogów. Można znaleźć wzmianki aż o 166 postaciach w ich panteonie.
82. Jednym z najważniejszych bogów był Itzamna – wynalazca pisma, opiekun wiedzy, a także bóg nieba.
83. Ważni byli też na przykład Ixchel – bogini tkactwa, medycyny i położnictwa, a także księżyca i potopu oraz Ah Kinchil (bóg słońca, nazywany „boskim jaguarem) oraz Ix Ch’up, bogini księżyca.
84. Bóg śmierci był nazywany różnie, na przykład: Cumhau, Ah Puch, Cizin.
85. Na czele wszystkich bogów stał bóg patronujący arystokratom, przedstawiany jako upierzony wąż.
86. Starożytnych Majów uznać można za wynalazców futbolu.
87. Chociaż wprowadzili oni na boisko grę w piłkę, to jednak ich „futbol” daleki byłod jego obecnej postaci – ponoć podczas zabawy (a właściwie rytuału) nie można było dotykać piłki ani dłońmi, ani stopami. Jedynie innymi częściami ciała. Gra nie służyła też rozrywce, a miała charakter religijny.
88. Piłka, którą grali Majowie była tak twarda, że do gry zakładali oni zrobione ze skóry ochraniacze.
89. Majowie lubili publikę podczas takich aktywności – boiska do gier otaczali trybunami.
90. Granie w piłkę miewało też w świecie Majów dość dramatyczny wydźwięk – zdarzało się, że przegraną drużynę składano bogom w ofierze.
91. Majom, podobnie jak i innym ludom bardzo zaszkodziło przybycie hiszpańskich konkwistadorów.
92. Pierwsze spotkanie Majów z Hiszpanami było dość przypadkowe -żeglując „wpadli” oni na statek Krzysztofa Kolumba.
93. Majów, ze względu na wysoki poziom ich kultury, nazywano „Grekami dawnej Ameryki”.
94. Rozwój cywilizacji Majów był tym bardziej spektakularny, że rozwijała się ona na wyjątkowo niesprzyjających człowiekowi terenach. Majowie nie dość, że musieli walczyć o przetrwanie, to jeszcze zdali z tej walki egzamin na 6.
95. Jedną z „obsesji tematycznych” majów była refleksja nad pojęciem czasu.
96. Kiedy kapłani Majów ogłaszali nadejście czasów wyjątkowo nieszczęśliwych i niebezpiecznych, Majowie odprawiali „taniec ognistego oczyszczenia”. Początkowo po prostu tańczono wokół ognia, jednak kiedy ognisko wygasało, tańczono także na rozżarzonych węglach.
97. Pomimo tego, że Majowie niebyli najbrutalniejszą z wybitnych dawnych cywilizacji, to i tak krew, w tym krew ludzka odgrywała w ich obrzędach szczególną rolę.
98. Bogowi burz i grzmotów – jednemu z ważniejszych bóstw Majów – przeznaczano na ofiarę małych ludzi, czyli głównie dzieci w wieku od 3 do 11 lat.
99. Niewinne, „czyste” osoby posiadały coś, co Majowie nazywali „duszą-krwią”. Krew taką właśnie bardzo chętnie wykorzystywali do rytuałów. Istniał nawet obrzęd „duszy-krwi”.
100. Najsłynniejszym, powszechnie znanym rytuałem Majów jest „ofiara na szczycie piramidy”.